Subverzija filmom ima dugu tradiciju kod nas. Ona počinje prvo u avangardnoj književnosti dvadesetih godina prošlog veka, pojavom nemogućih „filmskih scenarija“ i „kinematografske“ poezije, ali i vizuelnim radovima u tehnici kolaža tih istih književnika, koji u sebi odražavaju sinematičnost novog medija - filma. Avangardni književnici i umetnici kao što su Boško Tokin, Ljubomir Micić, Branko V. Poljanski, Moni de Buli, Aleksandar Vučo, Marko Ristić i Vane Bor, nisu uspeli da za sobom ostave snimljene filmove, ali njihova traganja i razmišljanja o novom mediju preneo je sa sobom preko Tihog okeana u Ameriku, jedan pripadnik te generacije, školovani slikar Slavko Vorkapić, blizak prijatelj Boška Tokina. On je ta sinematična stremljenja međuratne evropske generacije ostvario u jednom od ranih američkih eksperimentalnih filmova Život i smrt holivudskog statiste broj 9413 (The Life and Death of 9413: a Hollywood Extra)koji je napravio u saradnji s Robertom Florejem (Floreyem). Ovaj se film može smatrati prvim realizovanim filmom (1928) koji u sebi izražava neke težnje i opsesije naše avangardne scene dvadesetih godina XX. veka. Tokinov raniji beogradski pokušaj iz 1924. godine sa Kačacima u Topčideru nije uspeo, film nikada nije završen, ali je zato njegov najbolji drugar, Slavko Vorkapić, koji se zaputio preko bare, svoj filmski pokušaj tamo i ostvario.
Smatram da se Vorkapićev film svakako mora razmatrati i u kontekstu srpske avangarde dvadesetih godina, i pripada mu neizbežno mesto u svakoj muzejskoj postavci koja se bavi prezentovanjem tog perioda u našoj umetnosti. Taj film je snimljen u veoma skromnim uslovima, u „amaterskoj“ produkciji, „na kuhinjskom stolu“, i ako bi smo na njega primenili postupak nekih novijih američkih istoričara avangardnog filma kao što je Kristofer Horak (Jan Christopher Horak), imali bismo daleko više argumenata nego on da korišćenjem sličnog metoda, s obzirom na bogatu tradiciju književne i vizuelne avangarde u Srbiji, Jugoslaviji i Evropi, to konačno i uradimo. U knjizi Ljubitelji filma (Lovers of Cinema, The University of Wiskonsin Press, 1995.) Horak je skupio tekstove novije generacije američkih istoričara filma koji gotovo sve poznatije francuske avangardne filmove u čijem stvaranju su učestvovali američki autori Men Rej (Man Ray) i Dadli Marfi (Dudley Murphy), jednostavno proglašavaju američkim.
Život i smrt holivudskog statista broj 9413 (The Life and Death of 9413: a Hollywood Extra), Slavko Vorkapić i Robert Florey, 1928.
Iz Vorkapićevog praktičnog iskustva u filmskom eksperimentisanju, ali i iz njegovog bavljenja teorijom filma koje sigurno vuče korene još od druženja sa Tokinom u vreme zajedničkih godina u Parizu gde su o filmu već pisal Kanudo (Ricciotto Canudo) i Delik (Louis Delluc), razgranavaju se bogate forme srpskog i jugoslovenskog eksperimentalnog i subverzivnog filma. Njegovi boravci i predavanja u Jugoslaviji, pedesetih godina prošlog veka, ostavili su dubokog traga u generacijama mladih filmskih entuzijasta okupljenih u ovdašnjim kino-klubovima i filmskim školama. Zato program Subverzija u kratkometražnom filmu počinjemo filmom Život i smrt holivudskog statiste 9413 Slavka Vorkapića i Roberta Floreja. U njemu je sadržana filmska energija, snovi, strasti i estetika čitave Vorkapićeve generacije avangardista.
Vreme naših filmskih projekcija je ograničeno, a subverzivnih amaterskih i kratkometražnih YU filmova nije malo. Zato sam za ovu priliku birao samo najspecifičnije primere za ilustrovanje glavnih pravaca subverzije i smestio sam ih u dva programa: „Subverzija u amaterskom filmu 1953-73.“ i „Subverzija u kratkometražnom filmu 1928-71.“. Ovaj drugi program čine filmovi nastali u filmskim preduzećima i na 35 mm filmskoj traci, ali se isti pravci subverzije prepliću i pojavljuju u oba programa.
Sretanje, Vladimir Petek, 1963.
Glavni pravci subverzije u amaterskom i kratkometražnom filmu u ovom periodu su:
- Politička subverzija iz pedesetih godina kroz filmove distopije i nasilja koja svoje odjeke ima i u filmovima kasnijih decenija.
- Crnotalasovska subverzija putem socijalno kritičkog prikazivanja marginalnih grupa, pojedinaca i događaja.
- Subverzija filmske naracije kroz poetsko-onirični ili kolažni film.
- Subverzija filmske forme, postupaka i materijala karakteristična za pojavu proto-strukturalnog filma ranih šezdesetih u Jugoslaviji.
- Subverzija seksualnih tabua krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina kada se pojavljuju filmovi koji smelo prikazuju heteroseksualne i homoseksualne veze.
Sve ovo postaje značajno filmsko nasleđe iz kog se razvijala naša kinematografija šezdesetih i ranih sedamdesetih godina, sve dok nije konačno zaustavljena 1973. godine zabranom filma Plastic Jesus i trogodišnjim robijanjem njegovog reditelja Lazara Stojanovića. Period 1953-73. počinje nastankom danas izgubljenog dokumentarnog filma Jatagan mala, Dušana Makavejeva iz 1953. godine a završava se 1973. godine političkim progonima srpskih reditelja i njihovih studenata. Ali ipak, ta energija se stalno obnavlja i buntovni dah subverzije opstaje kao jedna od bitnih karakteristika srpskog filma ali i filmova ostalih zemalja nastalih iz bivše Jugoslavije.
Program:
SUBVERZIJA U AMATERSKOM FILMU 1953-1973
Pečat, Dušan Makavejev, 1955, 10 min
Posle XII probe atomske bombe, Dušan Stefanović (koautori Vojislav Lukić i Zoran Fotić), 1955, 10 min
Spomenicima ne treba verovati, Dušan Makavejev, 1958, 9 min
Rok, Divna Jovanović, 1960, 2 min.
Ruke ljubičastih daljina, Sava Trifković, 1962, 10 min
Ekstaza, Petar Aranđelović, 1963, 10 min
K3 - čisto nebo bez oblaka, Mihovil Pansini, 1963, 2 min
Scusa Signorina, Mihovil Pansini, 1963, 6 min
Most, Vladimir Petek, 1963, 2 min
Sretanje, Vladimir Petek, 1963, 5 min
Pravac, Tomislav Gotovac, 1964, 7 min
Mali oglasi, Ivica Matić, 1971, 6 min
Manijak 7001, Božidar Mandić, 1971, 14 min
Ljubavni film (Obiteljski film II, kraća verzija), Tomislav Gotovac (u saradnji sa S. Šijanom), 1973, 11 min, /projekcija u čast Željki Gavrilović/
SUBVERZIJA U KRATKOMETRAŽNOM FILMU 1928-1971
Život i smrt holivudskog statiste broj 9413/The Life and Death of 9413 a Hollywood Extra, Slavko Vorkapić i Robert Florey, 1928, 14 min
Parada, Dušan Makavejev, 1962, 10 min
General i pravi čovjek, Vlado Kristl, 1962, 10 min
Pioniri maleni mi smo vojska prava, svakog dana ničemo ko zelena trava, Želimir Žilnik, 1968, 12 min
Gratinirani mozak Pupilije Ferkeverk, Karpo Aćimović Godina, 1970, 10 min
Beli ljudi, Naško Križnar, 1970, 10 min
Kolt 15 GAP, Jovan Jovanović, Miodrag Milošević, 1971, 14 min
In continuo, Vlatko Gilić, 1971, 11 min