IZ POVIJESTI HRVATSKOGA FILMA

Hrvatski film klasičnoga razdoblja: ideologizirani filmski diskurz i modeli otklona

I. dio: Državna estetika i ideologizirani filmski diskurz

UDK: 791.22(497.5)”1947/1961”(049.3)

Hrvatski se film u prvoj epohi svoga kontinuiranog razvoja, onoj od 1945. pa do početka modernizma oko 1962. godine, nalazi između ideologije i slobode. Državni ideologizirani diskurz zavladao je filmskim diskurzom, pokušavajući filmsku djelatnost učiniti jednim od ideoloških aparata države, odnosno filmsku industriju propagandnom industrijom odgojnih vrijednosti i mjestom učvršćenja i potvrde nove zbilje. Filmski stil koji je nastao iz takvih težnji bio je vezan uz teorije socijalističkog realizma, koji se po naravi stvari, u drukčijim političkim okolnostima i promijenjenu stavu države prema filmskoj produkciji, počeo kretati prema utjecajima neorealizma, drugoga međunarodnog stila koji se ostvaruje u tadašnjem hrvatskom filmu, shvaćen kao idealan estetički okvir za ’humanistički’ prikaz socijalnih pokreta, i model odmaka koji nenasilno napušta ideološko upregnuće unutar kolektivne reprezentacije. Treća je stilska komponenta klasični narativni stil — premda je sam socrealizam klasične narativne strukture — pod holivudskim utjecajem. Taj se stil oblikovao unutar pomaka prema žanrovskim modelima kao otklonima od rada ideologije i označio populističko okretanje prema publici. Populizam je proizašao iz drukčijih produkcijskih modela i značio pokušaj nužna preživljavanja u razdoblju slobodnih filmskih radnika, a glavno komercijalno načelo u producentskom modelu. Unutar žanrova došlo je do napuštanja tema neposredno vezanih uz reprezentaciju rata i njegovih posljedica. Žanrovi koji prosperiraju akcijski su i pustolovni film, bilo u formi partizanskoga ratnog, bilo dječjeg filma, te melodrame, komedije i trileri. Rad ideologije očituje se u svim navedenim stilovima i žanrovima, poglavito u karakterizaciji likova, u liniji filmova od U oluji, Sinjeg galeba, do Ne okreći se sine, Nije bilo uzalud i Samo ljudi, no najčešće se ta karakterizacija može tumačiti kao konvencija u klasičnim narativnim strukturama filmova, ili tek kao socijalistička kontekstualna izvedba žanra, kao u Samo ljudi.
Unutar skupine filmova koji izvršavaju subverziju ideologijske fundiranosti svijeta dolazi do pomaka prema modernizmu. Tri Ane su tako neorealizam duše, a Koncert prvi modernistički film hrvatske kinematografije. Ono što veže oba nije samo neposredan iskaz pesimizma što ga rad ideologije ostavlja na individualnim sudbinama, nego i posredan zahtjev za oslobođenjem čovjeka od Ideologije i Povijesti, koje ga nužno moraju poraziti.

Tomislav Šakić