EKSPERIMENTALNI (IS)KORAK

Rubna stanja tijela kao opis neizrecivoga

Uz predstavljanje Damira Očka u hrvatskom paviljonu na 56. bijenalu u Veneciji (Venecija, Italija, 9. svibnja – 22. studenoga 2015)

Tijekom posljednjih nekoliko godina vizualni umjetnik Damir Očko (1977) realizirao je zanimljiv opus kratkih filmova i videa koji obuhvaća osam radova, razvijajući ih dinamikom realizacije gotovo jednog rada godišnje, a nastali su najčešće izvan Hrvatske, u produkcijama međunarodnih umjetničkih institucija, galerija, muzeja i rezidencija, dok su mu posljednja dva filma, TK  (2014) i Treći stupanj (2015), nastala u produkciji Kreativog sindikata i financirana sredstvima Hrvatskog audiovizualnog centra.

Predstavljanje Damira Očka u hrvatskom paviljonu na 56. bijenalu u Veneciji u okviru projekta Studije drhtanja: Treći stupanj formira se kao slojevita instalacija koja se razvija kroz  nekoliko salonskih prostorija palače Pisani, u kojoj je smješten paviljon. Uz niz međusobno povezanih radova - kolaža, zvučnu instalaciju, objekata i poeziju, izložba obuhvaća i dva spomenuta filmska rada nastala u različitim etapama razvoja projekta. Treći stupanj premijerno se prikazuje upravo u Veneciji.

Umjetnička produkcija Damira Očka u središte interesa postavlja upravo filmski rad koji se proširuje, razvija i razlaže nizom vizualnih i grafičkih elemenata poput kolaža, objekata, zvučnih instalacija, 16 mm filmskih skica, tipografskih partitura na tragu vizualne poezije ili knjiga umjetnika, strukturirajući se oko filma koji je shvaćen kao konstrukcija koja okuplja i generira niz formalnih i istraživačkih elemenata u svrhu proširivanja polja značenja, asocijacija i emocija, ističući upravo procesualnost umjetničkog djela. Na taj se način prostor izložbe strukturira oko filma kao središnjeg mjesta iz kojeg se formira niz različitih studija i situacija.

TK

Filmski opus Damira Očka formira se u prostoru presijecanja suvremene umjetnosti i kinematografije, kao specifična praksa i ideja filmskog oblika koji nastaje na mjestu susreta umjetničkih sustava, oblika i praksi: eksperimentalnog filma, video umjetnosti, uz utjecaje multimedijalnih instalacija, iskustva performancea ili kazališta – transformirajući se u nov medij, područje pokretnih slika koje ne nudi fiksne definicije.Prihvaćajući različite prakse realizacije specifičnog oblika, “narativnog” videa, upuštajući se u elaboraciju kompleksnih kinematičkih odnosa, narativima koji angažiraju suptilnu refleksiju društvenog ili kulturnog konteksta, nastaju vizualno dojmljivi radovi, specifičnih kinestetičkih kvaliteta i melankolične atmosfere. Osim toga, služeći se postupcima i produkcijskim uvjetima rada na filmu –  od režije, rada s glumcima/različitim akterima, preko korištenja filmskog seta, rekvizita, scenografije, rasvjete itd., artikuliraju jezik blizak filmskom. Sadržaj tih radova često predstavlja konceptualizaciju putovanja prostorom i vremenom, poljima imaginacije, putem kojih se formiraju novi svjetovi, poznati ili izmišljeni, između stvarnosti i apstrakcije. Slike i priče koje nam donose filmovi Damira Očka imerzivne su i poetične, njima umjetnik vizualnim kodovima i filmskim jezikom istražuje kompleksne odnose pojedinca i društva.

Studije drhtanja recentan su sveobuhvatan umjetnički projekt koji se razvija od 2014. godine, kao kompleksna konstelacija različitih etapa ili poglavlja, odnosno, kako ih autor naziva - studija, a svoje je javne manifestacije i razvojni put imao u nizu izložbi, od prve izložbe Studije drhtanja u veljači 2014. u KM – Kunstlerhaus – Halle fur Kunst und Medien u Grazu,  preko Dublina, Varšave do Trećeg stupnja postavljenog u hrvatskom paviljonu na ovogodišnjem venecijanskom bijenalu. U vremenu globalne nesigurnosti, neizvjesnosti, nepravde, nemira, tjeskobe i straha,  tijelo koje drhti uspostavljeno je kao figura  u kojoj se prelamaju različiti imperative i represije, reflektiraju nametnuti osobni i društveni odnosi, a drhtanje postaje mehanizam otpora, ukazujući na interakcije između društva kontrole i nasilja koje proizvodi.

Izložbom Studije drhtanja: Treći stupanj u hrvatskom paviljonu na bijenalu u Veneciji,  filmovima TK  i Treći stupanj Damir Očko nastavlja istraživanje figura tijela u ekstremnim uvjetima. Oba filma propituju društvena ograničenja koja se nameću tijelu kao fizičkom i društvenom biću, a manifestiraju kao studije različitih oblika tijela koje drhti, slika poetskog nasilja, politike tijela i oblika njegove društvene reprezentacije, formirajući se unutar binarnih opozicija i krajnosti, starog i mladog tijela, te okolnosti poput bolesti, zime, vatre. Ne radi se samo o “istraživanju temeljnih odnosa psihičkih i fizičkih saveza, neuroloških poremećaja i fizioloških reakcija”, već Očko daje naslutiti upravo političke implikacije i društvene kodove kontrole, kazne, nasilja, krhkosti, otpora. Rubnim stanjima tijela, drhtanjem, opeklinama, opisuje se neizrecivo.

TK

Prvi film, TK,  formira se oko poezije prisutne kao glas naratora u off-u, a vizualni narativ formiraju dva ključna prizora. Jedan predstavlja drhtavu ruku starijeg čovjeka dok ispisuje pojedine riječi, dok drugi niz prizora bilježi grupu mladića,  bez odjeće, dok drthe u zaleđenom zimskom krajoliku i ekstremno hladnim vremenskim uvjetima. U paralelnom se ritmu ovi  kadrovi međusobno izmjenjuju uz tonove koji čine specifičnu zvučnu kulisu, te glas naratora koji izgovara poeziju kao  sastavni dio narativa, strukturirajći filmski ritam, naglašavajući montažne odnose kao kombinacije vizualnih i zvučnih elemenata.

U drugom filmu, Treći stupanj, Očko odustaje od poezije i naracije kako bi cjelokupna pažnja bila usmjerena na vizualni intenzitet prizora. I taj film formira se oko motiva izloženosti tijela. U njemu se gotovo apstraktni krupni kadrovi detalja opečene kože paralelno izmjenjuju sa prizorima u kojima se filmska ekipa i cjelokupna oprema s pripadajućeg seta reflektiraju u izlomljenim zrcalima. Scenografija i rekviziti u stvari su instalacija izlomljenih zrcala fiksiranih na stative, postavljenih tako da reflektirajući odraze otkrivaju pogledu backstage esthetic, ono što je inače skriveno u procesu proizvodnje filmskog djela, ogoljavajući podjednako protagoniste, filmsku ekipu i filmski set, dok se proces snimanja čini vidljivim i izlaže pogledu promatrača.

Smještajući gledatelja u središte rasprave o odnosu između umjetnosti i politike, francuski filozof i filmski teoretičar Jacques Rancière u Emancipiranom gledatelju tvrdi da gledatelju treba uskratiti poziciju promatrača koji u miru promatra neki  spektakl. Gledatelj se nalazi naspram neke pojave, ne poznajući njen proces proizvodnje niti stvarnosti koja stoji iza nje. Na tragu Rancièrove ideje da “Kazalište ostaje mjesto sučeljavanja publike sa samom sobom kao kolektivom”, u Trećem stupnju Damira Očka filmska ekipa, protagonisti, filmski set, a posredno i mi sami kao publika, sučeljeni smo istovremeno sa stvarnošću/fikcijom koja se reflektira u izlomljenim zrcalima. Ogoljavanje koje se manifestira u izlaganju nevidljivog – s jedne strane doslovnom suočavanju s kožom i opeklinama protagonista, govori o krhkosti ljudskog tijela i represivnim životnim okolnostima, a na metafilmskoj razini radi se o ogoljavanju filmskog aparata – vizualnog spektakla filma -  izlaganju filmske ekipe koja se ogledava u prostoru snimanja i nizu etičkih pitanja i pitanja eksploatacije koja iz toga proizlaze. Paul Sharits za svoj film Treći stupanj, koji se strukturira kao trokanalna 16 mm projekcija, tvrdi kako se radi o krhkosti medija filma i ranjivosti čovjeka – i čovjek i film podložni su oblicima nasilja, u ovom slučaju oboje izgaraju, a vidljivi su podjednako u formalnoj ljepoti i destrukciji. Na sličnom tragu možemo shvatiti i istoimeni rad Damira Očka.

Pozicija promatrača kao subjekta u prostoru projekcije s kojom dijeli mrak galerijskog prostora crne kutije i stvaranje specifičnih uvjeta promatranja, neki su od temeljnih dispozitiva s kojima se susrećemo ulazeći u prostor projekcije filmova TK i Treći stupanj Damira Očka, koji formiraju prostor izložbe Studije o drhtanju kao prostor koji je strukturiran, imerzivan i poetičan. Specifična koreografija klizećih pokreta kamere, tama koja obavija protagoniste, ogoljela scenografija, rekviziti i dekor, sudjeluju u formiranju značenja i iskustava koja se postupno otkrivaju kroz interakciju svih elemenata.

Branka Benčić