CROATIE, LA VOICI (Festival Hrvatske u Francuskoj, rujan – prosinac 2012)

Film montiran "u kvadrat" – splitska škola filma (Program 6)

Uz filmove Martinca, Zafranovića i Verzottija

Još uvijek nekanonizirana u hrvatskome kontekstu, sintagma splitska škola filma u optjecaju je od sredine 1960-ih, kada je prvi autorski naraštaj Kino kluba Split (utemeljenog 1952) dosegnuo produkcijski i kreativni vrhunac, nametnuvši se kao najzanimljivije središte alternativnog filmskog stvaralaštva u bivšoj jugoslavenskoj federaciji. Za samo nekoliko godina, taj je naraštaj entuzijasta i filmofila, opremljen s tek nekoliko N8 (mm) kamera, snimila stotinjak kratkih filmova, među kojima su i antologijska djela hrvatskog alternativnog ili eksperimentalnog filma. Najprepoznatljiviji pripadnici skupine bili su Ivan Martinac, Lordan Zafranović i Ante Verzotti, autori snažne individualnosti, koji su učili film gledajući filmske klasike, a istodobno osjećali otpor prema tadašnjem nacionalnom mainstreamu. Htjeli su snimati vlastite, drukčije filmove, oslobođene banalnosti sirovog dokumentarca, kao i imperativa naracije i ideoloških obrazaca te svega drugog što može ugroziti ideju čistog filma.

Fokus, Ivan Martinac,
1967.

Ta ideja bila je prije svega estetička fiksacija pjesnika i arhitekta Ivana Martinca, svojevrsnog ideologa škole, koji se tijekom studija u Beogradu pridružio Kino klubu Beograd, gdje je početkom 1960-ih počeo snimati osebujne filmove atmosfere u duhu egzistencijalizma i poetike ravnodušnosti, ali sa snažnom vizijom underground filma. Istodobno je učio i usavršavao montažu, koja će postati temelj njegove osebujne filmozofije, po kojoj u zaljepcima između kadrova ima više kinestetičkog naboja nego u samim kadrovima. Montaža u kvadrat postala je njegovo Sveto pismo, našavši svoj najpuniji izraz u Monologu o Splitu (1961–62), poetskoj meditaciji o prolaznosti života artikuliranoj na način montaže atrakcija i jednom od prvih kratkih filmova koje je snimio u Splitu po povratku sa studija.

Twist-twist, Ante Verzotti,
1962.

Monolog je bio svojevrsni manifest Martinčeve škole filma, prepoznatljive i po oplemenjenom dokumentarizmu, po onom što je vidljivo u kadrovima, tj. po spletu motiva i ikonografiji povezanoj s gradom Splitom i Mediteranom, kao i po jedinstvenom atmosferskom bloku, opipljivom čak i u međusobno različitim filmovima. Premda svijetao i osunčan, u Martinčevu poetskom univerzumu to je crni, otuđeni i tjeskobni Mediteran, gdje se život naslanja na smrt, zemaljsko na onostrano, a banalno osuđuje na nestajanje ili svodi na apstrakciju. Pritom je jaka vizualno-meditativna crta tipična za filmove splitske škole, kao i srukturalistička matrica, podjednako prisutna i u njegovim amaterskim filmovima, poput Monologa i I’m Mad (1967), i u profesionalno produciranima kao što je Fokus iz 1967.

Koncert, Lordan Zafranović, 1965.

Lordan Zafranović jedini je autor unutar splitskoga kruga s narativnim sklonostima, a nakon diplome iz režije na praškome FAMU-u i jedini koji se profesionalno potpuno posvetio režiji. Osebujan filmski svijet koji je počeo stvarati tijekom svoje amaterske faze filmski kritičar Ranko Munitić svojedobno je primjereno nazvao sunčanim infernom. On je naseljen otuđenim ljudima i apsurdom (Koncert, 1965); katkada je sadistički okrutan, kao u protonarativnom, profesionalno snimljenom kratkom filmu Poslijepodne (puška) iz 1968, ili groteskno isceren, čak i onda kada ga se promatra kroz dokumentaristički objektiv (Ljudi /u prolazu/,1967). Pa ipak, onaj specifični atmosferski blok splitskoga filmskog kruga i tu je nepogrešivo prisutan.

Konačno, autorski objektiv danas uglednog umjetničkog fotografa Ante Verzottija u to je doba naginjao protoapstraktnim obrascima, redukciji, pokretu i ritmičkoj orkestraciji optičkih i akustičkih fenomena. Verzottijevi ideali bili su slikanje kamerom i vizualna glazba, a približio im se već debitantskim filmom Twist-twist (1962), zasnovanom na koreografiji odraza na površini mora, a poslije i u Florescencijama (1967). Premda istrzane, iskošene i zamućene njegovim akcijskim slikanjem uz pomoć kamere, splitske se vedute u Florescencijama ipak naziru između zaljepaka, plešući uz distorzirane akorde pjesme What’d I Say Raya Charlesa, ukorak s vremenom.

Diana Nenadić