KLASICI HRVATSKOG FILMA

Kuga u komunističkoj Tebi: žanrovsko i ideološko u Trećem ključu Zorana Tadića

UDK: 791.633-051 Tadić, Z.791.221.5(497.5)”198”

Esej tumači, valorizira te kontekstualizira film Treći ključ, drugi igrani film Zorana Tadića iz 1983. godine, kojim se, nakon hvaljena debija Ritam zločina (1981), nekadašnji ’autsajder’ nametnuo kao stjegonoša filmskih promjena. Niskobudžetni film s motivom korupcije i elementima horor-fantastike, radnjom smješten u urbani milje Zagreba, kritika je primila povoljno kao režijski efektan i moderan komorni film, ali i donekle rezervirano u usporedbi s prvencem, zbog scenarističko-dramaturških nezgrapnosti. Unatoč tome, kritičari su pretežno podržavali Tadića. Afirmirajući redatelja i njegove prve filmove, tadašnja kritika afirmirala je s jedne strane alternativni produkcijski princip unutar okoštale etatističke kinematografije, a s druge strane poetički model kojem je Tadić bio prvi vjesnik. Kritika je početkom osamdesetih izdvajala njegove filmove kao pozitivnu iznimku u odnosu na dva tipa filmova koji su tada doživljavani kao okoštali i klišejizirani. S jedne strane to su bili autorski modernistički filmovi, a s druge društveno kritički filmovi takozvane feljtonističke kinematografije. Povrh svega, mlada je kritika Tadićeve filmove cijenila prema ono što oni nisu bili, a nisu bili socijalni, odnosno politični, a intencija im nije bila da reprezentiraju određeno društvo i društveni ambijent. Takva se reakcija u velikoj mjeri podudarala s reakcijama generacijske književne kritike na pojavu borhesovaca ili fantastičara u hrvatskoj književnosti, a posebno je isticana »defunkcionalizacija, odnosno dezideologizacija« književnosti, odmak od tradicije mimetičke, predstavljačke, realistike proze te osviješten odnos prema tradiciji.
Nakon duga dva desetljeća tijekom kojih je u domaćoj kinematografiji vladao modernistički nehaj, pa i prijezir prema naraciji, Tadić se vraća pričanju priča, te kao žanrovski redatelj nastavlja baštinu starih žanrovskih pripovjedača poput Hawksa, Clouzota, Langa ili Melvillea-Tadić se tim autorima deklarativno divio, ujedno je uvijek isticao distancu prema ideji autorskog filma. Kad se pojavio Treći ključ, većina je komentatora bila je dojma da je Tadić ponovio sličnu žanrovsku formulu. Opet je bila riječ o urbanom trileru s elementima fantastike koji eskaliraju prema svršetku filma. No, promatra li se žanrovski model i tvorba svijeta Trećeg ključa u svjetlu prethodne analize, vidjet ćemo kako on ne samo da nije blizak Ritmu zločina, nego mu je čak i potpuno oprečan. Dok je Ritam zločina kretao iz socijale i išao prema začudnom i fantastičnom svodeći društveni fenomen (zločin) na prirodni (statistiku), Treći ključ polazi od začudnog/čudesnog motiva prevodeći ga u socijalno. Kod Trećeg ključa ne samo da priroda ne determinira društveno, nego društveno, štoviše, generira natprirodno, odnosno neobjašnjivo.
Tadić se ne bavi temama kao što je korupcija kroz predstavljački model filma, realističku eksplikaciju ili rekonstrukciju društvenih okolnosti; centralni društveni i etički problem ne tematizira na način na koji to rade »feljtonistički« autori, pa čak i velikani crnog vala. O tim problemima on pripovijeda kroz žanrovske miteme, posredno i kroz realiziranu metaforu, što ga čini bliskom holivudskim klasicima poput Hitchcocka, Hawksa ili Langa (kojima se divio) ili novožanrovskim suputnicima Spielbergu i Carpenteru (kojima je Tadić legitimni domaći rođak). To je Tadićev poetički iskorak koji ga čini reformatorom tadašnjeg hrvatskog filma.

Jurica Pavičić